در نهمین جلسه از سلسله گفتگوهای کووینو، با جناب آقای دکتر محمدرضا عطاردی، عضو هیئت علمی مدیریت دولتی و فعال حوزه نوآوری، همراه شدیم تا درباره ظهور دولت های نوآورانه با ایشان به گفتگو بپردازیم. خلاصه‌ای از نکات ایشان را در این‌باره مرور خواهیم کرد:
دو دسته بندی رایج دولت ها
به طور کلی دو دسته کشور داریم:
- پذیرای معیار توسعه یافتگی غربی
یکی، کشورهایی که دقیق و منظم کار می‌کنند که در ادبیات بین الملل، توسعه یافته نامیده می‌شود. از نگاه آن‌ها کشورهایی که در این نظم نیستند، توسعه نیافته تلقی می‌شوند و سعی می‌شود با فشارهای بین‌المللی، آن‌ها را به این نظم پیوند دهند. - ردکنندگان معیار توسعه غربی
دسته دوم، کشورهایی هستند که نظم جهانی با این تعریف موجود را قبول ندارند.
ایران را می‌توان جزو این دسته قرار داد.
این دو دسته در مواجهه‌های خود با مسائلی که پیش می‌آید به شیوه‌های مختلفی بر اساس پارادایم های خود برخورد می‌کنند.
شکست پارادایم توسعه
این بحران (کرونا)، کشورهای مدعی پیشرفته بودن را زیر سؤال برد، اما برای ما، که تقریباً کشورهای بی ادعا بودیم، پیروزی‌هایی را رقم زد و معادلات را تغییر داد.
وقتی پارادایم توسعه جوابگو نبود، پارادایم های جدیدی به وجود می‌آیند که می‌توانند با پارادایم موجود رقابت کنند.
محرکی از جنس بحران
بنده، کرونا را نعمتی برای کشورهایی مثل خودمان می‌دانم.
کشور ما، توسعه‌نیافته ظاهری است. یعنی زیرساخت‌ها را داریم منتها الگوی حکمرانی ضعیف موجب‌شده تا توسعه، آن‌طور که باید، اتفاق نیفتد.
بنابراین، کرونا را می‌توان پنجره فرصت دانست.
برای مثال، در سال ۱۳۸۴، مقام معظم رهبری، دستور تأسیس شبکه ملی اطلاعات را دادند. تا قبل از کرونا، عزمی برای توسعه این شبکه نبود. اما در این مدت پیشرفت چشمگیری داشتیم. دولت الکترونیک، در این چند ماه که درگیر کرونا بودیم، به قدری رشد کرده که احتمال می‌رود تا پایان امسال توسعه آن تکمیل شود.
کرونا باعث شد از نفت هم دست بشوییم و به فکر درآمدهای جایگزین برای اداره کشور باشیم.
بنابراین کرونا را می‌توان پنجره فرصت نامید.
حکمرانی در محور زمان
طبق یک تعریف حکمرانی در جهان معاصر را در سه عصر کشاورزی، صنعتی و فرا صنعتی می توان تحلیل کرد.
سعی می‌کنیم نقش دولت ها را در این عصرها توضیح دهیم.
۱- حکمرانی در عصرکشاورزی
در عصر کشاورزی، سرمایه داری حاکم بود. اما نه به آن شیوه‌ای که الآن ملاحظه می‌کنید. بلکه به عقیده بنده، سرمایه داری آن زمان، همان فئودالیته بود که سرمایه را در زمین های کشاورزی خلاصه می‌کرد.
به‌عبارت دیگر در آن دوران، غرور سرمایه داری در ملّاک بودن خلاصه می‌شد.
در این عصر، عمدتاً دولت‌ها کوچک هستند و در بخش‌های مختلف پراکنده شده‌اند. به‌عبارت دیگر، دولت های مستقل و مقتدر امروزی به این معنایی که امروز مشاهده می‌کنیم وجود نداشتند. اگر هم دولت و حکومت مرکزی وجود داشت، حاصل اتحاد همین دولت های کوچک بود.
۲- حکمرانی در عصر صنعت
در عصر صنعتی با شکل گرفتن کارخانه ها و صنعت، همین ملّاکان تشخیص‌دادند که سود در صنعت است؛ لذا به سمت کارخانه داری و تولید انبوه روی آوردند. تولید محصول به صورت انبوه به مصرف کننده نیاز داشت. پس بازار بزرگتری لازم بود تا معاملات انبوه در آن صورت گیرد. لذا دولتی باید وجود می‌داشت تا مردم را به سمت این مصرف انبوه سوق دهد و فروش این کالاهای انبوه را مدیریت کند.
بنابراین، در این دوران سرمایه‌داران پشت دولت‌ها قرار می‌گیرند.
این موضوعی است که بعضاً هنوز هم کشورهایی نظیر کشورهای جهان سوم درگیر آن هستند.
۳- حکمرانی فراصنعتی
عصر سوم که عصر فراصنعتی یا عصر اطلاعات نامیده می‌شود، به دلیل اشباعی که سرمایه‌داران اصلی در بازار مشاهده کردند به‌وجود آمد. عمده دعواهایی که در سیاست کشورها وجود دارد، همه برای فراهم کردن بازار محصولات است.
سازمان های بین المللی برای یافتن بازار جهانی
ذکر این نکته هم مهم است که سازمان های بین المللی نظیر سازمان تجارت جهانی، برای توزیع تولیدات انبوه کشورهای صنعتی در خارج از مرزها تأسیس شد. در واقع این سازمان سعی می‌کند با گسترش بازارها، برای تولیدات انبوه، بازار و مشتری پیداکند. آن هم در کشورهای مختلف.
اهمیت خدمات در عصر دولت های نوآورانه
در این عصر، حرکت به سمت خدمات، مخصوصاً از نوع الکترونیک، صورت گرفت. امروز یک تلفن همراه، چندصد خدمت قابل استفاده را در خود جای‌داده‌است.
فتح کشورها بدون خاک
این سیستم، یکی از ویژگی‌هایی که دارد، این است که دیگر به ساختارهای قدیمی وابسته نیست. دیگر فتح کشورها به نظر فیزیکی معنا ندارد.
در این عصر، در حال حرکت به سمت دولت های حداقلی هستیم.
روند دولت های حداقلی
اگر امروز در حال حرکت به سمت دولت های حداقلی هستیم، به‌خاطر این است که آن افرادی که پشت این دولت ها بودند، دیگر از این سیستم حمایت چندانی نمی‌کنند. بنابراین اقتدار دولت در این عصر، برای نظام سرمایه‌داری معنایی ندارد؛ لذا در حال محو کردن اختیارات دولت است.
دولت حداقلی در ایران
در ایران افرادی به این باور رسیدند که ما هم نیاز به یک دولت حداقلی داریم (البته در این جا در مقام نفی یا اثبات این حرف نیستیم).
دولت ما، در نقطه ای است که تجربیات دیگر کشورها را در این زمینه کمتر داشته است.
عصر دولت های سبُک و چابک
در عصر اطلاعات، راهی به جز سبک کردن و چابک کردن دولت نداریم.
این البته همیشه به معنای کوچک کردن دولت نیست. بنده هم اعتقاد دارم باید به سمت دولتی حرکت کنیم که ضمن چابک بودن، قدرتمند هم باشد. اما چابک‌سازی، سازوکار هایی دارد که بسیار مهم‌اند.
شکست نظام سلامت خصوصی در غرب مقابل کرونا
در همین مثال کرونا، تاقبل از این، تصور می‌شد که باید به سمت نظام سلامت خصوصی حرکت کنیم. اما دیدیم که خصوصی سازی بهداشت در کشورهای غربی چه آسیب هایی به آن‌ها زد. مشاهده کردیم که بیمارستان هایی از پذیرش افراد کم بضاعت خودداری می‌کردند و یا بیماران را دسته‌بندی می‌کردند و آن دسته‌ای که حال‌شان وخیم بود، برای زنده‌بودن‌شان تلاشی انجام نمی‌دادند.
طراحی سازوکار برای کنترل منفعت بخش خصوصی
خب، بخش خصوصی، به‌دنبال منفعت است و این بدیهی است.
این به معنای رقابت با بخش خصوصی یا حذف این بخش نیست بلکه باید سازوکاری مناسب تدوین کرد تا از بروز چنین اتفاقاتی جلوگیری شود.
دولت های نوآورانه، دولت هایی قوی
اگر دولت قوی نداشته‌باشیم، در بحران ها دچار اختلال و مشکل می‌شویم.
نوآوری برای این است که با هزینه کمتر، بهره وری را بالا ببریم.
دولت هم باید این‌گونه باشد. حرکت به این سمت، یک نگاه برای طراحی یک نظام دولتی نوآورانه را می‌طلبد که ضمن چابکی، قدرت خود را حفظ کند.
ایده‌ای که باید روی آن تأمل کرد رسیدن به یک الگو در نظام نوآورانه استارتاپی است که قابل پیاده سازی در دولت ها هم باشد.
عصر دولت های پلتفرمی
همه می‌دانیم که یک دولت خوب، دولتی است که تصدی گری نکند.
اما از طرف دیگر، این دولت باید چنان قدرتی داشته‌باشد که در هر موقع بتواند اعمال قدرت کند.
رویکرد دولت پلتفرمی شاید یک راهکار برای این موضوع باشد. پلتفرم ها از اقتصاد اشتراکی نشأت می‌گیرند و این روحیه در ایران هم بسیار دیده می‌شود.
معماری و حکمرانی، دو عنصر اصلی دولت های پلتفرمی
هنگامی که یک پلتفرم شکل می‌گیرد، دو ویژگی اساسی دارد که اگر به آن ها به خوبی پرداخته شود، می‌توان یک دولت پلتفرمی را تعریف کرد. اولین ویژگی، معماری است و دومین آن نظام حکمرانی پلتفرم است.
این‌دو، مثل چرخ‌دنده‌هایی هستند که اگر به‌طور مناسب کنار هم قرار گیرند موجب حرکت خواهند شد.
۱- معماری
معماری در دولت پلتفرمی، یعنی سازوکاری که باید بتواند حکمرانی را به مردم متصل کند.
۲- نظام حکمرانی
مالک یا نظام حکمرانی پلتفرم، کوچک‌ترین سهم را در این سیستم دارد و تنها نقش بازیگران این سیستم را تعیین می‌کند. به‌عبارت دیگر حکمرانی به‌دنبال آن است که تعیین کند چه قواعدی چیده شود تا افراد مشارکت‌کننده به‌خوبی از این سیستم بهره‌مند شوند و قدرت مالک پلتفرم نیز حفظ شود.
حرکت به سمت دولت های نوآورانه
ما به‌صورت ناخودآگاه در حال حرکت به این سمت هستیم.
البته از یک نگاه دیگر، چاره‌ای نداریم جز اینکه به این سمت برویم؛ چراکه فشارهای دولت بسیار زیادشده.
بحران‌ها، سوق دهنده ما به سمت دولت پلتفرمی
امروز، برخی از بحران ها هم سبب خیر می‌شوند که ما را در این مهم یاری کنند.
وجود پارادایم های جدید در این بحران‌ها به حرکت به سمت این موضوع، یعنی یک مدل جدید حکمرانی، بسیار کمک می‌کند. در کشور ما هم به‌صورت پراکنده زمینه‌هایی برای حرکت به سمت دولت پلتفرمی وجود دارد، اما عزم این کار و منسجم بودن آن، نیاز به برنامه‌ریزی دارد. اگر بخواهیم خوشبینانه صحبت کنیم، به‌دلیل اینکه در کشور همیشه مشغول بحران ها بودیم، نگاه فعالی برای رسیدن به دولت پلتفرمی نداشتیم. اما معتقد هستم این دست از بحران ها کلیدها و پنجره‌هایی را برای‌مان فراهم می‌کنند تا به مسئله از یک زاویه دیگر نگاه کنیم.
طراحی پلتفرم های دولتی
رسالت مراکز نوآوری باید کمک به طراحی چنین سیستم هایی باشد.
یک دولت پلتفرمی، به‌خوبی می‌تواند مخارج خود را تأمین و مدیریت کند.
مثلاً درمورد سیستم مالیاتی دولت پلتفرمی یک مثال قریب به ذهن، مثال مالیات در بورس است. همان‌طور که می‌دانید، کسی متوجه نمی‌شود که دولت در حال اخذ مالیات از هر معامله است. در بورس، به‌دلیل اینکه معماری به‌گونه‌ای خاص شکل گرفته، دولت هم دارد از این سیستم نفع می‌برد و سهامداران و شرکت ها و کارگزاری ها هم نقش خود را اجرا می‌کنند.
دولت های نوآورانه ، دولتی بدون تفویض قدرت
در دولت پلتفرمی، تفویض قدرت نداریم، بلکه فقط تعیین جایگاه و نقش داریم.
یعنی قدرت تقسیم نمی‌شود. چه‌بسا قدرت آن بیشتر از قدرت دولت‌های فعلی هم باشد.
بنده وضعیت اکوسیستم نوآوری را در حرکت به این سمت در مجموع امیدوارکننده می‌دانم و امیدوارم حرکت ما به این سمت، سرعت بگیرد.
این گفتگو با موضوع ظهور دولت های نوآورانه در سه شنبه 30 اردیبهشت 1399 به‌صورت آنلاین انجام‌شد.
اگر دوست دارید همراه ما در کووینو باشید، صفحه اینستاگرام مرکز نوآوری را دنبال کنید.
گفتگوهای کووینو هرشب ساعت ۲۱:۳۰ به‌صورت زنده پخش می‌شود.
آرشیو کووینو: رویداد مجازی کووینو در عصر کرونا
با نظرات خودتان، آینده را تغییر دهید : )
