«در دهه‌ی هشتاد و نود میلادی، برنامه نوآوری منحصراً بر بنگاههای اقتصادی متمرکز بود. در آن زمان مسائل اقتصادی و اجتماعی را جدا از هم میدیدند؛ اقتصاد تولید ثروت میکرد و جامعه هزینه میپرداخت. اما در اقتصاد قرن بیست و یکم دیگر این نگاه کارآیی ندارد. بخشهایی مانند بهداشت، خدمات اجتماعی و آموزش، تمایل به رشد و توسعه دارند؛ میخواهند در درصد تولید ناخالص داخلی و همچنین ایجاد اشتغال سهیم باشند. در دراز مدت، نوآوری در خدمات اجتماع یا آموزش به همان اندازه مهم خواهد بود که نوآوری در صنعت داروسازی یا هوافضا.»
Diogo Vasconcelos (1968-2011)
مدیر ارشد و همکار برجسته رئیس گروه راه حلهای کسب و کار اینترنتی سیسکو از SIX – Social Innovation eXchange
درآمد
در سطح سیاست‌ها و اجرا، درباره‌ی نوآوری اجتماعی بسیار بحث میشود. از این رو، نوآوری اجتماعی، موضوع تازه‌ای نیست؛ مردم همیشه سعی کرده‌اند راه حلهای جدیدی برای رفع نیازهای اجتماعی پیدا کنند. اما در چند سال اخیر برخی عوامل توسعه، اهمیت این مفهوم را تشدید کرده است. بحران‌های فعلی جهانی و پیامدهای شدید شغلی و اجتماعی مانند پیر شدن جمعیت، رقابت شدید جهانی و تغییرات آب و هوایی به چالش‌های اجتماعی تبدیل شده‌اند. پایداری و کفایت سیستم‌های سلامت و امنیت اجتماعی و همچنین سیاست‌های اجتماعی به طور کلی در معرض خطر است.
این بدان معناست که ما باید نگاهی تازه به سیاست‌های اجتماعی داشته باشیم. برای اطمینان از رشد پایدار اجتماعی و ارتقای وضعیت زیست محیطی، اشتغال و کیفیت زندگی باید راه حلهای جدیدی در زمینه‌های بهداشت، اشتغال، آموزش، پشتیبانی تجاری، سیاست‌های صنعتی، توسعه شهری و… داشته باشیم.
رسانه‍‌های اجتماعی تغییرات سریعی در نحوه ارتباط افراد با یکدیگر و همچنین ارتباط آنها با بخش عمومی ایجاد کرده‌اند. شهروندان و گروه‌ها می‌توانند سریع‌تر و مستقیم‌تر، به روشی مشارکتی، اقدام کنند. این نیز بخشی از توضیح چرایی سرعت گرفتن نوآوری اجتماعی است.
امروزه، درباره‌ی تعریف اصطلاح «نوآوری اجتماعی» اتفاق نظر قطعی وجود ندارد. طیف وسیعی از تعاریف و تعابیر وجود دارد که در آنها تفاوت‌های ظریف زبانی و رویکردهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اداری نقش دارد.
ما نوآوریهای اجتماعی را نوآوری‌هایی تعریف می‌کنیم، که هم از نظر هدف و هم از نظر وسیله، ماهیتی اجتماعی داشته باشند و در برابر تغییرات سرزمینی، فرهنگی و … منعطف باشند. بنابراین، امر اجتماعی هم در چگونگی و روند کار و هم در چرایی اهدافی که می‌خواهید به آن برسید به ظهور میرسد.
نوآوری اجتماعی چیست؟
نوآوری اجتماعی را می‌توان توسعه و اجرای ایده‌های جدید و خلاقانه (محصولات، خدمات و مدل‌ها) برای تأمین نیازهای اجتماعی و ایجاد روابط اجتماعی یا همکاری‌های جدید تعریف کرد. این، یعنی پاسخ‌های جدید به خواسته‌های فوری اجتماعی که بر روند تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
هدف
هدف نوآوری اجتماعی بهبود رفاه انسان است. نوآوریهای اجتماعی، نوآوری‌هایی هستند که هم از نظر اهداف و هم از نظر ابزار اجتماعی‌اند، نه تنها برای جامعه مفید هستند بلکه توانایی کنش و مشارکت را در افراد افزایش می‌دهند.
نوآوری اجتماعی کل فرآیندی را توصیف میکند که از طریق آن پاسخ‌های جدید به نیازهای اجتماعی داده میشود تا نتایج اجتماعی بهتری ارائه گردد. این فرایند از چهار عنصر اصلی تشکیل شده است:
– شناسایی نیازهای اجتماعی جدید/ برآورده نشده/ ناکافی؛
– توسعه راه حلهای جدید در پاسخ به این نیازهای اجتماعی؛
– ارزیابی اثربخشی راه حلهای جدید در تأمین نیازهای اجتماعی؛
– چابک‌سازی نوآوریهای مؤثر اجتماعی.
درباره چیستی نوآوری اجتماعی می‌توانید در اینجا بیشتر بخوانید.
رویکردها
دفتر مشاوران سیاست‌های اروپا BEPA که تعریف فوق را در گزارشی ارائه داده است سه رویکرد اصلی زیر را برای نوآوری اجتماعی بیان میکند:
نوآوریهای تقاضای اجتماعی
به آن دسته از خواسته‌های اجتماعی پاسخ میدهد که به طور سنتی توسط بازار یا نهادهای موجود حل نشده‌اند و به سمت گروه‌های آسیب‌پذیر در جامعه هدایت میشود. آنها رویكردهای جدیدی برای مقابله با مشكلات جوانان، مهاجران، سالمندان، افراد کم‌برخوردار و … ایجاد كرده‌اند.
چشم‌انداز چالش اجتماعی
بر نوآوری برای جامعه از طریق ادغام اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی به عنوان یک کل تمرکز میکند. بسیاری از رویکردهای یکپارچه که در برنامه‌های URBAN2 ERDF و همچنین برنامه URBACT3 دیده میشود، در این رویکرد چالش اجتماعی قرار دارند.
تمرکز تغییر سیستمیک که بین این سه مورد بلند پروازانه‌ترین است و تا حدی دو مورد دیگر را در بر می‌گیرد. این رویکرد از طریق فرایند توسعه‌ی سازمانی و تغییرات در روابط بین نهادها و سهامداران حاصل میشود. بسیاری از رویکردهای اتحادیه اروپا که شامل «ذینفعان» است در تلاشند تا در این مسیر حرکت کنند مانند برنامه EQUAL (با ایده تغییر تعادل قدرت بین کاربران و ارائه دهندگان) و LEADER5.
هر نوآوری، نوآوری اجتماعی نیست!
همانطور که همه شرکت‌ها بنگاه اجتماعی نیستند، هر نوآوری هم نوآوری اجتماعی نیست.
در مقایسه با نوآوریهای رایج، نوآوریهای اجتماعی با انگیزهای دیگر پیش می‌روند؛ مأموریت اجتماعی و ارزشی که ایجاد می‌کنند لزوماً یک ارزش اقتصادی مشترک و اجتماعی است.
بسیاری از نوآوریهای اجتماعی به نوآوری در خدمات مربوط میشوند. نوآوری در خدمات و محصولات خدماتی، روشهای جدید یا بهبود یافته در طراحی و تولید خدمات، نوآوری در شرکتهای خدماتی، سازمانها و نوآوریهای سازمانی و مدیریت فرایندهای نوآوری در سازمانهای خدماتی، همه، نوآوری اجتماعی در خدمات است.
از مفهوم طراحی اجتماعی برای توصیف رویکردهای خاص نوآوری اجتماعی استفاده میشود. طراحی اجتماعی به معنای توانمندسازی مردم در سطح محلّی برای ابداع راه حلهای مشترک برای مشکلات اقتصادی و اجتماعی است. طراحی اجتماعی به ارائهی ارزش‌های جدید برای هدایت اقدامات بخش عمومی از طریق همکاری مشترک، آزمایش‌ها و شبیه‌سازی کمک میکند.
این تکنیک‌ها به میزان قابل توجهی متفاوت وتازه‌اند، به ندرت به نمونه‌های سنتی‌تر برنامه‌ریزی خدمات در بخش دولتی شباهت دارند که در آن یا جلسات رسمی، وجه غالب است یا متخصصان با تجزیه و تحلیل خطی به راه حل می‌رسند.
شیوه‌های نوآوری اجتماعی معمولاً راحت‌تر است، افراد بیشتری را درگیر میکند، غالباً میان رشته‌ی است، روشهای جدیدی را برای مشارکت کاربران و شهروندان پیدا میکند و تفکر خارج از چارچوب را تشویق میکند.
تعداد فزایندهای از نمونه‌های تولید مشترک که در آن کاربران مستقیماً در طراحی و تحویل نقش دارند، وجود دارد. در زمینه سیاست انسجام، این رویکردها تقریباً همیشه شامل گسترش دامنه ذینفعان و تعمیق تعامل آنها در برنامه ریزی مشورتی است.
به طور کلی، رویکردهای نوآوری اجتماعی عبارتند از:
- در خصوص اشتراک دانش و مالکیت دانش، به جای بسته بودن، باز باشد.
- رویکرد چند رشته‌ای و یکپارچه‌تر برای حل مسأله نسبت به واحد یا راه حلهای حرفه‌ای گذشته.
- مشارکت و توانمندسازی شهروندان و کاربران به جای رویکرد از بالا به پایین و متخصص محور.
- تقاضا محوری به جای عرضه محوری.
- متناسب با تولید انبوه، زیرا بیشتر راه حل‌ها باید با شرایط محلی سازگار شده و برای افراد شخصی‌سازی شوند.